Schrijf u in voor de nieuwsbriefSchrijf u in voor de

Nieuwsbrief

 

Mail onsMail ons op

info@leerpuntadd.nl

 

 

homeRondleiding:

1, 2, 3, 4, 5, 6

 

 

Database

Team

Home

Leerpunt ADD nu weten we het wel logo
Like ons op Facebook: @LeerpuntADD
Volg ons op Twitter: @LeerpuntADD

Artikelen

Leeslijst

Links en apps

Filmpjes

← Terug naar de artikelen

 

← Terug naar thema informatieverwerking

 

Altijd lastig, die prikkels   

September 2017, door Alex Steenbreker

 

oogPrikkels die via zintuigen binnenkomen, worden niet bij iedereen netjes verwerkt. Een geluid kan bijvoorbeeld harder of zachter overkomen dan het echt is. Een zachte aanraking wordt al snel gevoeld als pijnlijk of een verwonding wordt juist niet opgemerkt. Dat wordt overregistratie en onderregistratie genoemd. Mensen met dit soort klachten hebben problemen met de sensorische integratie (SI), ofwel: prikkelverwerking. Er zijn uiteenlopende gevolgen van SI-problemen en allerlei manieren om ermee om te gaan.

 

Er wordt vaak gezegd dat we vijf zintuigen hebben. In werkelijkheid hebben we er nog een aantal meer, zoals het evenwichtszintuig en de zintuigen in spieren die je vertellen hoe je houding is. Al die binnenkomende prikkels gaan naar je hersenen, die vervolgens proberen om van dat 'circus' iets begrijpelijks te maken. Dat heb je nodig om de situatie in te schatten en om passend te kunnen reageren.

 

breinSI-problemen zijn vooral bekend bij autismespectrumstoornissen, maar komt ook veel voor bij mensen met ADD. Ook hersenletsel kan voor problemen met prikkelverwerking zorgen. De naam ‘hoogsensitief’ wordt ook wel eens gebruikt door mensen die snel overprikkeld zijn.

Direct naar...

 

Over- en onderprikkeling →

 

 

Onderscheid maken tussen prikkels →

 

 

Onjuiste feedback →

 

 

Omgaan met onevenwichtige prikkelverwerking →

 

 

Hulp bij onevenwichtige prikkelverwerking →

 

 

Bronnen, meer lezen en waardering geven →

Waardering  

 

Leesbaarheid

Informatief

Concrete aanwijzingen

Algemeen oordeel

 

Bronnen en meer lezen

 

1 Nederlandse Stichting voor Sensorische Informatieverwerking, voornamelijk gericht op (ouders van) kinderen →

 

2 Autismewegwijzer over over- en onderprikkeling →

 

3 Project Overprikkeling door de organisatie Hersenletsel-uitleg →

 

4 Barbara de Leeuw van Praktisch Autisme over onderprikkeling →

 

5 Iksimij, ervaringsdeskundige SI-problemen en autisme →

 

6 Partisa schrijft vanuit praktijkervaring over overprikkeling aanpakken →

 

7 Wetenschappelijk review-artikel (Engels) 'Sensory Processing Problems in Children with ADHD, a Systematic Review' door Ghanizadeh, 2011 →

 

8 ADDitudemag over 'body focused repetitive behaviour', een vorm van (vaak schadelijk) stimmen (Engels) →

 

9 Artikel van New York Times (Engels) over kieskeurige eters (kinderen) →

 

Disclaimer

Mocht u artikelen over dit onderwerp tegenkomen van een verondersteld betrouwbare bron, dan bent u van harte welkom Leerpunt ADD daarop te attenderen. Dit betreft zowel artikelen die de inhoud van deze documenten tegenspreken als ondersteunen.

Bij medische klachten dient u altijd een gekwalificeerde arts te raadplegen.

Voorbeelden van problematische prikkels en vermijdende reacties

 

- Kleding (labels of materiaal): bepaalde kleding niet willen dragen

- Zand: altijd schoenen dragen

- Textuur van voedsel: kieskeurige eter zijn, kokhalzen

- Textuur van materialen: voorwerpen links laten liggen die gebruikt moeten worden of in de eerste instantie wel aantrekkelijk waren

- Kietelen of lichte aanrakingen: schrikken, in extreme gevallen schreeuwen, huilen, slaan, wegrennen, verstijven

- Zweet: niet willen sporten of niet willen douchen, of juist heel vaak douchen

- Temperatuurverschillen of wind: extra of bedekkende kleding dragen, ook als het warm is

 

- Fel licht: zonnebril dragen, gordijnen dicht houden, ogen dichtknijpen, handen voor ogen

- Veel details of patronen: geen bril op sterkte dragen, kamerinrichting heel sober

- Snelle bewegingen in het zicht, zoals de beruchte zon door de bomen in een rijdende auto

 

- Eten met een heftige smaak: laten staan, aanlengen met water, algehele weerzin tegen eten

- Eten met een heftige geur: laten staan, aanlengen, neus dichtknijpen bij het eten, af laten koelen

 

- Herhalende, voortdurende of harde geluiden: oren dicht doen, oordopjes of koptelefoon dragen, ramen dicht doen, geen tv kijken of radio luisteren, ergens weggaan

- Plotselinge geluiden: schrikken, in extreme gevallen schreeuwen, huilen, slaan, wegrennen, verstijven

 

- Veel mensen op één plek: weggaan, plekken vermijden

- Zitten op iets dat beweegt, wiebelen, schommelen: gaan zitten of liggen op de grond, iets zwaars pakken, vallen

 

 

Meer algemene, mogelijke reacties op (komende) overprikkeling

 

- Terugtrekken

- Zo min mogelijk bewegen

- Niet meer praten

- Overal op reageren

- Huilen

- Stimmen

- Schreeuwen

- Spullen kapot maken, vooral prikkelbronnen

 

Overprikkeling

 

Voor iedereen geldt dat men bij veel of heftige prikkels overprikkeld raakt. Met overregistratie, zoals bij SI-problemen vaak het geval is, komt overprikkeling dus veel sneller voor. Hele gewone prikkels kunnen al snel zeer onaangenaam en afleidend zijn. Overregistratie en overprikkeling zijn de meest bekende verschijnselen als het gaat om SI-problemen.

 

gezicht verstoordHeftige overprikkeling kan leiden tot angst en dus ook angstreacties: vechten, vluchten of bevriezen. Mensen kunnen agressief worden, doen soms irrationele dingen om prikkels te vermijden of zijn niet meer in staat tot communiceren.

 

 

Onderprikkeling

 

Een ander gevolg van SI-problemen is snelle onderprikkeling. Bij te weinig prikkels treedt een soort verveling en onrust op. Als er sprake is van onderregistratie, raakt iemand sneller onderprikkeld. Signalen die meestal door mensen worden opgemerkt, kunnen aan mensen met SI-problemen voorbij gaan. Ze reageren soms niet op prikkels, ondanks dat er geen probleem is met hun zintuigen.

 

Onderprikkeling geeft een behoefte aan prikkels zoeken. Bij een gebrek aan prikkels is het moeilijk om de aandacht ergens bij te houden. Daarom gaan veel mensen zichzelf prikkels toedienen. De meeste mensen doen dat wel eens, zoals trillen met de benen, maar sommige mensen met SI-problemen veel vaker. Dit wordt stimmen genoemd, als afkorting van stimuleren (‘self-stimulatory behaviour’).

 

Stimmen is meestal een prikkelende handeling, die steeds op dezelfde manier herhaald wordt en waar je niet bij na hoeft te denken. Het zorgt voor meer mentale rust en een betere focus. Het is heel moeilijk te onderdrukken, zeker als de onderprikkeling erg heftig is. Om het dan nog even verwarrend te maken, komt stimmen soms ook voor in reactie op overprikkeling.

 

 

bootWisselwerking tussen over- en onderprikkeling

 

Als je overprikkeld bent, wil je prikkels vermijden. Omdat prikkels bij SI-problemen uitvergroot kunnen worden, maar een gebrek aan prikkels ook, zit je dus veel sneller aan het andere uiterste. Vermijden vanwege overprikkeling leidt snel tot onderprikkeling en prikkelzoekend gedrag vanwege onderprikkeling leidt weer makkelijk tot overprikkeling. Dat is alsof je op een rechte weg moet blijven, maar je stuur extreem gevoelig is: je stuurt weg van de berm, maar voor je het weet beland je in de andere berm.

 

Ook kan het erg moeilijk zijn om onderprikkeling en overprikkeling correct op te merken. Vaak wordt onderprikkeling aangezien voor overprikkeling, omdat de reactie hetzelfde kan zijn. Iemand kan bijvoorbeeld drukker worden van beide, of juist minder reacties geven op de omgeving. Als je onderprikkeling aanziet voor overprikkeling en je neemt daarom prikkels weg, verergert het probleem. Controleer daarom wat prettig is: het wegnemen of juist toevoegen van een prikkel.

microfoonMoeilijk onderscheid maken

 

Een minder bekend SI-probleem is een slecht filter. Je hebt moeite met het onderscheiden van verschillende prikkels. De prikkels die binnenkomen, moeten worden beoordeeld op hoe belangrijk ze zijn op dat moment. Bij de meeste mensen worden de belangrijke prikkels uitgelicht en de minder belangrijke weggefilterd. Bij mensen met SI-problemen gebeurt dat niet altijd op die manier.

 

Dat kan betekenen dat een belangrijke prikkel even heftig binnenkomt als een onbelangrijke, of zelfs dat een onbelangrijke prikkel heftiger binnenkomt. De belangrijke prikkel kan daardoor niet de passende aandacht krijgen.

 

Het kan dus soms te moeilijk zijn om naar iemand te luisteren als er ook nog andere geluiden hoorbaar zijn. Het verkeer of een apparaat dat aan staat kan heel overheersend zijn. De ander lijkt dan bijvoorbeeld van veraf te praten.  

Voorbeelden van stims

 

- Ergens over wrijven, vaak specifieke materialen met een bepaalde textuur

- Iets door je vingers heen bewegen

- Ergens aan draaien

- Klei, zeep, schuim, slijm, verf door de handen laten gaan

- Bubbeltjesplastic kapot drukken

- Ergens op kauwen, zoals op kleding, kauwgum, achterkant potlood, willekeurige voorwerpen

- Trillen met armen of benen

- Spieren aanspannen en weer ontspannen

- Heftig met de armen bewegen

- Zelfbeschadiging

- Koude of warme voorwerpen vastpakken, in de nek houden, op schoot leggen, in de mond houden

 

- Naar een discolamp, molen, wasmachine of iets anders draaiends kijken

- Naar een 'sneeuwbeeld' kijken (storende tv), of een opname van vuur, golven, regen, waterval, kraan, vuurwerk

- Kijken naar verf of deeg dat gemengd wordt

- Fotograferen: spelen met scherpte, diepte, vormen, kleur

- Op de ogen duwen

 

- Eten heel zout, zoet, zuur, bitter of scherp maken

- Ruiken aan parfum, deodorant, zeep, bloemen

 

- Steeds dezelfde muziek/hetzelfde liedje luisteren

- Zelf repetitieve geluiden maken, hetzelfde woord heel vaak zeggen

- Muziek heel hard zetten

- Ergens op tikken, met de tong klakken

 

- Rondjes draaien of rondjes lopen, duizelig maken

- Op één been staan

- Springen

- Rollen

- Op de tenen lopen

- Wiebelen of wiegen

Vermijden

 

Mensen die regelmatig overprikkeld zijn, vermijden vaak al de prikkels die belastend voor hen zijn. Ze hebben immers in de gaten dat iets een nare sensatie geeft, dus ze willen dat het stopt. Dat is een gezonde en terechte reactie. De volgende vraag is: hoe kan je die nare sensaties vóór zijn?

 

denkwolkjeHet antwoord op die vraag is heel persoonlijk. Het hangt namelijk af van de prikkels die voor jou storend zijn. Als je dit nog niet gedaan hebt, probeer dan in kaart te brengen in welke situaties je vaak overprikkeld raakt. Als dat moeilijk is, denk aan recente momenten waarop het gebeurde. Zijn er manieren te bedenken om die situaties te voorkomen? Je kan bijvoorbeeld drukke plekken proberen te vermijden en setjes oordopjes en zonnebrillen altijd in een zijvak van een tas meedragen.

 

Voorkomen lukt niet altijd. Dan is het belangrijk om op tijd in de gaten te hebben dat je overprikkeld aan het raken bent. Overprikkeling komt namelijk vaak niet uit het niets, hoewel dat wel zo kan lijken. Er is een aanloop die je kan leren herkennen. Als het herkennen lukt, wordt het steeds makkelijker om op tijd te reageren.

 

Een valkuil daarbij is de gedachte dat de prikkel niet alarmerend is, dus dat de opkomende overprikkeling niet serieus genomen hoeft te worden. Je vertelt jezelf misschien dat de prikkels niet erg zijn en dat het dus niet terecht is om actie te ondernemen. Op die manier duw je jezelf echter richting overprikkeling, waarbij je stressgehalte omhoog schiet en je heftig kan reageren. Hoe begrijpelijk ook, dit komt jou en je omgeving niet ten goede. Het is zaak om je onevenwichtige prikkelverwerking serieus te nemen. Alleen als dat beter lukt, kan je dit soort situaties leren voorkomen.

 

 

gezicht blijPassend stimmen

 

Als mensen in gezelschap stimmen, wordt daar nogal eens negatief op gereageerd. De prikkel die door het stimmen wordt opgewekt, is namelijk vaak ook een storende prikkel voor de omgeving. In combinatie met onbegrip voor het nut ervan is dat een explosief geheel. Mensen die regelmatig stimmen, hebben vaak emotionele herinneringen aan situaties waarin anderen hen heel negatief benaderden om iets wat ze niet wisten te onderdrukken.

 

Het is dus de moeite waard om na te denken over hoe stimmen, als dat nodig is, ingepast kan worden in bepaalde situaties. Meestal komt een stim in reactie op onderprikkeling en wordt het soort stim dus uitgekozen op basis van wat er op dat moment voorhanden is. Als je vooraf kunt bepalen wat voor soort stims je vaak nodig hebt, is het misschien mogelijk om voor meer opties te zorgen. Als je meer opties hebt, heb je grotere kans dat je iets kan kiezen dat voor je omgeving minder storend is.

 

vingerAls je bijvoorbeeld weet dat je vaak stimt door met je handen iets aan te raken, kan je kleine voorwerpen meenemen met verschillende oppervlakken om aan te raken. Het is ideaal als dat in overleg kan met mensen waarbij stimmen een probleem kan vormen. Als je hen kan vragen wat zij minder storend vinden, zien zij ook dat je probeert de situatie te verbeteren. Er bestaan allerlei stim toys en fidget toys om je hierbij te helpen. Of je die fijn vindt, is heel persoonlijk.

 

Behalve het verminderen van negatieve reacties van anderen, kan dit ook je vrijheid en welzijn vergroten. Als stimmen hierdoor in meer situaties mogelijk wordt, voel je je minder vaak onderprikkeld.

 

 

'Kunstmatig' prioriteiten geven aan prikkels

 

Als je brein niet netjes de prikkel uitlicht waar je aandacht naartoe moet, zal je zelf manieren moeten vinden om dit voor elkaar te krijgen. De focus ligt hier meestal op geluid, omdat geluid het grootste bereik heeft. Geluid bereikt je ook als de bron achter je is, in tegenstelling tot beeld. Het bereikt je ook als het op enige afstand is, in tegenstelling tot alles wat je kan voelen. Geluid wordt het meest opgedrongen van alle prikkels.  

 

pijlen naar puntHet is hier dus zaak om kunstmatig onbelangrijke prikkels te dempen en de belangrijke prikkels uit te vergroten. Dat is niet makkelijk. Als het gaat om iemand verstaan in een omgeving met veel geluiden, is het meest simpele hulpmiddel je handen. Je maakt er kommetjes van en legt ze om je oorschelp, om de achtergrondgeluiden te dempen, met een opening in de richting van de persoon die je probeert te verstaan.

 

Dat is echter niet altijd effectief genoeg. Een tweede methode is oordopjes. Als je oordopjes veel gebruikt, verdiep je dan in verschillende beschikbare soorten en lees de handleiding! (Veel mensen doen oordopjes op de verkeerde manier in.)

 

Met een beetje geluk is de spreker dan beter te horen dan andere geluiden. Als de omgevingsgeluiden luider zijn, is het niet vreemd dat je de spreker niet kan verstaan. Vaak zal niemand het vreemd vinden als je er dan iets aan probeert te doen, zoals een microfoon harder zetten of een raam sluiten.

 

Dit werkt soms ook met beeld. Haal afleidende dingen weg uit je gezichtsveld. Als dat tot onderprikkeling leidt, zorg dan voor een andere stimulatie, het liefst een die niet visueel is. Als je geen invloed kan uitoefenen op je omgeving, kan je een bril overwegen die je gezichtsveld vernauwt door de rand te verduisteren. Soms werkt een gewone zonnebril ook.

 

 

gezicht boosStress en verveling

 

Stress en overprikkeling gaan vaak hand in hand. Overprikkeling zorgt voor meer stress en stress zorgt ervoor dat je sneller overprikkeld raakt.

 

Verveling zorgt voor een snellere onderprikkeling. Het is dus een uitdaging om tussen de stress en verveling in te blijven.

Stimmen of hyperactiviteit?

 

Stimmen en hyperactief gedrag kunnen soms veel op elkaar lijken. Er zit echter wel een groot verschil tussen. Stimmen heeft een duidelijk doel, namelijk onderprikkeling tegengaan of een nare prikkel overstemmen.

 

Het zorgt voor een specifieke prikkel en is daarom ook vaak repetitief: een prikkel wordt steeds opnieuw op dezelfde manier toegediend. Hyperactiviteit is niet gericht op dat doel.

 

Over- en onderregistratie in één persoon

 

Hoewel het misschien tegenstrijdig lijkt, is het volkomen mogelijk dat iemand sommige soorten prikkels (zintuigen) onderregistreert en tegelijkertijd een andere prikkel overregistreert. Soms kan stimmen afleiding geven bij overprikkeling.

 

Ook kan het zo zijn dat iemand een prikkel op het ene moment overregistreert en op het andere moment onderregistreert. Je kunt dus niet altijd spreken van iemand die overgevoelig of ondergevoelig is: dat verschilt per zintuig en per moment.

Samenwerken met je omgeving

 

Het is van groot belang dat de mensen in je directe omgeving met je mee kunnen denken over prikkels, maar dat is niet makkelijk. Sommige mensen, soms ook zij die je dierbaar zijn, hebben moeite om te accepteren dat je tegen problemen aan loopt die zij zich niet voor kunnen stellen. In sommige gevallen is het enige wat je met zulke afwijzingen kan doen, afstand proberen te nemen.

 

groen vinkjeAls accepteren wel lukt, is het nog steeds moeilijk om je te verplaatsen in de wereld van een ander. Iemand kan wel weten dat je SI-problemen hebt, maar weet niet hoe daar in de praktijk mee om te gaan is. Soms helpt het om mensen overprikkeling zelf te laten ervaren. Dit filmpje → is gemaakt door iemand met hersenletsel. Het filmpje simuleert hoe prikkels tot overprikkeling kunnen leiden en moeilijk te onderscheiden zijn, bedoeld voor mensen die hier normaal geen last van hebben. (Let op: niet geschikt voor mensen met epilepsie! Ook minder geschikt voor mensen met SI-problemen.)

 

Ook is het belangrijk om die mensen te betrekken bij de manieren waarop je je prikkels probeert te reguleren. Leg uit waarom je op bepaalde manieren reageert, zeker als het opvalt of als je emotioneel wordt. Soms is het nodig dat je dat op een ander moment doet dan wanneer het voorkomt, omdat je op het moment zelf te druk bent met de situatie. Als je het rustig kan uitleggen, krijgen mensen beter in de gaten wat jouw specifieke SI-problemen zijn en kunnen ze met je meedenken.

 

 

neusTherapie

 

Sensorische integratietherapie is een therapievorm die tot nu toe vooral bij kinderen toegepast wordt, maar ook voor volwassenen kan helpen. Daarbij wordt onder andere gebruik gemaakt van oefeningen die langzaam grenzen opzoeken van wat nog aangename prikkels zijn. Ook wordt er gewerkt met diepgevoelde druk, bijvoorbeeld door middel van verzwaarde dekens of kledingstukken. Het is niet duidelijk hoe effectief deze therapie is.

 

Er is ook weinig bekend over het effect van medicatie op SI-problemen. Sommige mensen rapporteren een verbetering, anderen juist een verslechtering bij gebruik van de stimulerende medicatie die vaak bij ADD voorgeschreven wordt. Andere medicijnen worden wel eens speciaal voor dit probleem voorgeschreven.

Onjuiste feedback

 

Behalve sensorische problemen bestaan er ook sensomotorische problemen: het aansturen van spieren gaat slordig als binnenkomende informatie niet klopt. Zoals eerder genoemd hebben we zintuigen voor evenwicht en houding. Als de prikkels van die zintuigen niet in de juiste mate verwerkt worden, verkeer je in de veronderstelling dat je evenwicht en houding anders zijn dan ze in werkelijkheid zijn.

 

Bij overregistratie van je evenwicht heb je snel het idee dat je valt (en ben je daar misschien snel bang voor). Bij onderregistratie heb je niet op tijd in de gaten dat je valt (en val je vaker of ben je te laat met jezelf opvangen, soms ook met angst tot gevolg). Dit geldt ook voor houding. Als je denkt dat je je arm hoger of lager opgeheven hebt dan je daadwerkelijk hebt, is het moeilijk om een bal te mikken of om nergens tegenaan te stoten. Coördinatie kan lastig zijn voor mensen met SI-problemen.

 

Er is op meer gebieden sprake van terugkoppeling: als je bijvoorbeeld geluid zwakker of juist heftiger registreert, zal je sneller de neiging hebben om harder of juist zachter te praten. Voor mensen met SI-problemen kan het daardoor moeilijk zijn om het eigen stemgeluid te monitoren. Mensen vinden je daarom onverstaanbaar of ze zijn juist snel geschrokken of boos omdat je je stem verheft.

Oppervlak van een zonnebloem, fotografie door Koekka
Roze bloem, fotografie door Koekka
sterretjesvuurwerk

Home - Database - Team - Twitter - Facebook

 

©2016 Leerpunt ADD - Laatst bijgewerkt: september 2017

 

Rondleiding: Dit is 5. Home>database>artikelen>Altijd lastig, die prikkels. Ga naar 6 →