Mail ons op 
Over executieve functies: de schakels tussen willen en uitvoeren
Januari 2017, door Alex Steenbreker
Bij mensen met ADD zijn de executieve functies minder ontwikkeld. Er wordt dan gesproken van ‘zwakke’ executieve functies (‘executive dysfunction’ in het Engels).
Executieve functies (EFs) zijn hersenfuncties die gebruikt worden om gedrag te reguleren
en gedachtes uit te voeren. 'Executief' betekent uitvoerend: EFs vormen de schakels
tussen willen en uitvoeren.
Eraan denken dat je opstaat alléén, maakt nog niet dat je benen beginnen te bewegen. Zo is het ook met ingewikkeldere taken. De processen in je hoofd, die bij deze functies horen, zijn niet bewust.
‘Hoe het voelt’
Mensen met zwakke EFs beschrijven de problemen waar ze tegenaan lopen verschillend. De lijst van verschillende EFs staat rechts, bij sommige punten van de lijst staat hier een toelichting.
Mensen die moeite hebben met taakinitiatie zeggen bijvoorbeeld dat ze zich voelen als een ruiter die opdrachten aan een ongehoorzaam paard geeft, of als iemand achter een computer die is vastgelopen. Ze zeggen soms 'ja', maar doen niet wat je vraagt. Mensen die moeite hebben met taakinitiatie, hebben vaak last van uitstelgedrag.
Mensen die moeite hebben met impulsiviteit of emotieregulatie reageren vaak anders dan ze achteraf hadden gewild, maar hebben vaak het idee geen controle over zichzelf te hebben. Als ze proberen zichzelf te beheersen, is het al te laat.
Mensen die moeite hebben met ordenen of instructies opvolgen, hebben het idee dat
ze een bouwpakket in elkaar moeten zetten zonder de handleiding. Dat lijkt misschien
een leuke puzzel, maar niet als het voor elke activiteit geldt. Zowel complexe als
simpele activiteiten worden daarmee een stuk moeilijker. Koken kan een zware klus
zijn en een rapport schrijven een onmogelijke taak. Ze zeggen vaak: ‘Ik ben het overzicht
kwijt’. Mensen die moeite hebben om alternatieven af te wegen, zijn vaak besluiteloos.
Mensen die moeite hebben om te wisselen van perspectief, hebben vaak moeite om zich in anderen in te leven of om op zichzelf te reflecteren. Mensen die flexibiliteit missen, kunnen plotselinge veranderingen maar moeilijk verwerken en daardoor wordt het moeilijk om erop te reageren: ze raken erg van streek of zijn niet in staat om te schakelen tussen activiteiten.
Waardering
Leesbaarheid
Informatief
Concrete aanwijzingen
Algemeen oordeel
Bronnen en meer informatie
Bekijk ook de themapagina executieve functies → met de korte film die is gebaseerd op dit artikel.
1 Steunpunt ADHD (van Balans) over EFs →
2 SLO (lexicon jonge kind) over EFs →
3 Gedragsproblemen in de klas over EFs →
5 In Annual Review of Psychology door Adele Diamond, 2012, wetenschappelijke publicatie over EFs → (Engels, halverwege de pagina een soort samenvatting)
Disclaimer
Mocht u artikelen over dit onderwerp tegenkomen van een verondersteld betrouwbare bron, dan bent u van harte welkom Leerpunt ADD daarop te attenderen. Dit betreft zowel artikelen die de inhoud van deze documenten tegenspreken als ondersteunen.
Bij medische klachten dient u altijd een gekwalificeerde arts te raadplegen.
Onder executieve functies verstaan we:
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Zelfzorg
Het functioneren van de EFs wordt snel minder door stress, negatieve emoties, slaapgebrek
→ en gebrek aan beweging. Andere dingen die invloed (kunnen) hebben zijn drank-
Daarom is het voor mensen met zwakke EFs nog belangrijker om deze factoren zo stabiel mogelijk te krijgen en te houden.
Omgaan met zwakke executieve functies
Als mensen proberen mee te denken in het omgaan met zwakke EFs, worden er vaak oplossingen bedacht die 'geregeld' of 'gedaan' moeten worden. Dat helpt vaak niet, omdat de oplossing dan precies gezocht wordt in dat wat niet goed is ontwikkeld. Het gevolg is dat ook het verlichten van het probleem onmogelijk kan lijken. Het hebben van zwakke EFs kan een probleem zijn dat zichzelf versterkt.
Het lijkt soms noodzakelijk om je leven in te richten op een manier waarbij je je EFs veel moet aanspreken. Het komt regelmatig voor dat mensen dit doen omdat ze geen oplossingen weten. Ze eisen op die manier iets van zichzelf wat ze niet kunnen. Het gevolg is dat ze in een neerwaartse spiraal van zich stapelende problemen en veel zelfverwijt komen. De vraag is dan natuurlijk hoe het anders kan. Hier volgen een aantal algemene tips.
Kies kleine stapjes met grote gevolgen
Hoe groot de ramp in je brein misschien mag zijn, je EFs ontbreken nooit helemaal. Je kan iets. Het is misschien niet veel en misschien ook niet genoeg, maar wel iets en dat biedt een beginpunt. Ook hier geldt: elke vooruitgang biedt ruimte voor nieuwe vooruitgang.
Verken je mogelijkheden. Wie geen sterke EFs heeft, moet slim zijn. Kijk kritisch naar de activiteiten die je bedacht had te gaan doen. Als je die zou uitvoeren, vraag je dan veel van jezelf? En behalve dat je misschien een mogelijke ramp hebt afgewend, heb je er later nog wat aan? Is er een andere activiteit makkelijker van geworden?
Combineer bijvoorbeeld dingen. Ben je toch in de stad, doe dan direct die ene hoognodige boodschap. Kies de sportschool vlakbij je werk in plaats van vlakbij huis.
Compenseren
De sterkte van je EFs verschilt per functie. Bekijk de lijst nog eens, misschien ook de beschrijvingen, en ga na waar je erg laag en misschien juist wel hoog op scoort.
Kan je de ene compenseren met de andere?
Voor sommige mensen is taakinitiatie bijvoorbeeld heel moeilijk, maar zij kunnen wel een heel duidelijk beeld hebben van hoe iets moet gebeuren als ze eenmaal ergens mee bezig zijn.
Voor hen is flow een belangrijk hulpmiddel, want dan hoeven ze hun taakinitiatie veel minder aan te spreken. Dat betekent ook dat ze niet te veel verschillende taken of te veel onderbrekingen op een dag kunnen hebben.
Herkennen van de situatie
Je bewuste gedachten kunnen bepaalde EFs versterken. Tegen jezelf praten kan soms helpen. Het werkt niet altijd, maar het kan sommige scherpe randjes ervan af halen.
Bij een zwakke taakinitiatie kan je bijvoorbeeld zeggen: "Ik heb geen reden om hier nu niet mee te willen beginnen. Het is mijn brein die het moeilijk vindt de connectie te maken tussen dat ik dit wil doen en het uitvoeren. Dus kan ik nu net zo goed [gaan doen wat ik zou gaan doen]."
In situaties waarbij schakelen naar een andere activiteit moeilijk is, is het ook een methode. Wees dan kort en zeg bijvoorbeeld: "Ik zou stoppen hiermee en beginnen met [wat ik zou gaan doen]". Benoem het eerste niet en het tweede juist wel.
Uitbesteden en hulp
Bij uitbesteden leg je de taak bij iets of iemand anders. Bij hulp ben jij nog steeds verantwoordelijk, maar je hoeft het niet alleen te doen. Beide kan eenmalig, tijdelijk, regelmatig of definitief.
Dat kan op kleine en op grote schaal. Je kan notitiebriefjes of een tekstverwerker
gebruiken om je werkgeheugen te ontlasten, zodat je niet meer in je hoofd hoeft te
ordenen. Voor sommige mensen is het niet mogelijk bepaalde huishoudelijke taken te
voltooien. Zij hebben het nodig dat iemand anders in het huis of iemand van buiten
het voor hen doet of hen ermee helpt, omdat zij anders niet meer leefbaar wonen.
Als je wil uitbesteden op een wat grotere schaal, denk daar dan goed over na. Je stelt je er afhankelijk mee op, dus controleer de betrouwbaarheid. Gebruik je een digitale agenda? Controleer of je een backup kan maken en of de agenda ook op andere apparaten te openen is. Vraag iemand alleen om iets belangrijks voor je te doen als je diegene daarmee vertrouwt. Overweeg om, als dat mogelijk is, er iets tegenover te zetten.
Executieve functies trainen
Het trainen van EFs is mogelijk, ook bij volwassenen. Waarschijnlijk is zo'n training vergelijkbaar met het leren van een taal. Kinderen leren sneller dan volwassenen en je zal als volwassene waarschijnlijk niet het niveau halen van mensen die de taal als moedertaal hebben. Dat betekent niet dat het niet meer mogelijk is om als volwassene een taal te leren.
Ofwel: je EFs worden waarschijnlijk nooit heel sterk, maar ze kunnen misschien wel zoveel sterker worden dat ze minder of niet meer problematisch zijn.
Er is nog niet veel bekend over hoe executieve functies bij volwassenen te trainen zijn. Het is echter mogelijk dat de vergelijking met het leren van een taal ook opgaat voor hóe er getraind moet worden, bijvoorbeeld door oefenen en feedback.
Oefenen doe je het beste aansluitend bij het niveau dat er al is, aansluitend bij de leefwereld en onder begeleiding van iemand die de vaardigheid over weet te brengen.
Horen zwakke executieve functies bij ADD?
Hoe sterk EFs ontwikkeld zijn, verschilt per persoon. Mensen met ADD hebben zwakke EFs, maar dat geldt bijvoorbeeld ook voor mensen met een autismespectrumstoornis. Ook bij stemmingsstoornissen en angststoornissen functioneren de executieve functies niet volop.
Makkelijk een sterk oordeel
Het hebben van zwakke EFs heeft niets te maken met intelligentie of met luiheid. Het wordt echter wel vaak met die twee in verband gebracht. Mensen die deze functies niet sterk ontwikkeld hebben, worden daarom vaak geconfronteerd met een oordeel: dom, lui, ongeïnteresseerd, slordig, onbetrouwbaar.
Veel van hen oordelen zeer negatief over zichzelf of zijn boos op zichzelf, omdat ze weinig voor elkaar krijgen of 'het niet hard genoeg willen'. Ook anderen kunnen niet verklaren waarom iemand iets ‘gewoon niet doet’.
Suggesties bij het trainen van executieve functies
Steunpunt ADHD (van Balans) zegt iets over breinstimulerende therapieën m.b.t. EFs → . Let wel dat deze informatie voornamelijk gericht is aan ouders van kinderen met AD(H)D. Ook is de informatie voor het laatst in 2013 bijgewerkt, dus mogelijk verouderd.
Impuls & Woortblind noemt op hun website ook een praktisch boek over het trainen van EFs → .
Het verschil tussen trainen en ermee leren omgaan
Als je leert omgaan met je zwakke EFs, ontwikkel je ze niet. Het feit dat je ermee kan omgaan, zorgt er wel voor dat ze minder problematisch zijn.
Als je je EFs traint, ontwikkel je ze wel. Het is een directere benadering. Het is echter niet altijd mogelijk en niet altijd genoeg.
Waarschijnlijk is een combinatie van beide het beste: je pakt het probleem dan immers van twee kanten aan.
De methode van bewustwording en jezelf toespreken (hierboven) is een methode van omgaan met zwakke executieve functies waarbij je tegelijk je executieve functies traint.
Iemand om je te helpen trainen
Als je je eigen EFs wil trainen, is het aan te raden om dat met iemand samen te doen. Zoals eerder geconstateerd, is het hebben van zwakke EFs een probleem dat zichzelf versterkt.
Het leren van een taal kan lastig zijn, in je eentje is het dat nog meer, maar het niet kennen van een taal beperkt je tenminste niet in het aanleren ervan. Dat is met EFs wél zo. Ga dus op zoek naar een geschikte begeleider.
Ideaal heeft deze persoon sterke EFs, begrijpt hij/zij wat het zijn en waar je moeite
mee hebt. De persoon is makkelijk te bereiken en je vertrouwt hem/haar.
Ben je eenmaal zover, denk dan samen na over de volgende punten:
-
-
-
-
